Tydzień kulturowej kalki w Beskidach

Józef Burszta już w 1974 roku w swej książce „Kultura ludowa - kultura narodowa”, osadzonej w wielu fragmentach w tamtej rzeczywistości przedstawił trzy nurty współczesnej (ówcześnie) rzeczywistości folklorystycznej. W pierwszym nurcie wymienił kontynuację żywych jeszcze przejawów tradycji kulturowej, polegającą na celowym ich podtrzymywaniu. W drugiej postaci wymienił proces „czerpania ze świeżej jeszcze pamięci niedawnych kształtów własnej tradycji.” W nurcie trzecim zawarł proces przejmowania z różnych źródeł elementów tradycyjnego folkloru i przeniesienie go w zupełnie inne środowisko. Tak, zdaniem Burszty, „ukształtował się główny i najbardziej nas interesujący nurt nowej rzeczywistości folklorystycznej, mianowicie folklor widowiskowy.”
Folklor widowiskowy – zdaniem Józefa Burszty - jak i cały złożony współczesny prąd folkloryzacyjny – łączy się niewątpliwie bardzo ściśle z problemem i zjawiskiem tradycji i ze stosunkiem do niej społeczeństwa. Wszystko, czym operuje folklorystyczna widowiskowość, jest tradycją, wywodzi się z niej i jest przejawem jej przedłużania....Tradycja folklorystyczna ... nie jest dziedziczeniem norm społecznego zachowania się, ale jedynie transmitowaniem z przeszłości we współczesność określonych – i to tylko niektórych, wybranych – wytworów kulturowych w zupełnie odmienne od oryginalnego środowisko społeczno-kulturowe.

Współcześnie imprezy Tygodnia Kultury Beskidzkiej są w swej formie, rozbudowanym na kilka miast festynem ludowym ze znamionami jarmarku odpustowego. Wszelkie założenia edukacyjno – kulturowe, jeśli takowe są gdziekolwiek zapisane,   są jedynie potrzebne do uzyskania dotacji ze środków publicznych. Przypominam sobie, że przed laty niektórzy orędownicy obecnego kształtu imprezy podkreślali konieczność funkcjonowani  w ramach TKB Festiwalu Folkloru Górali Polskich, jako części edukacyjnej tej imprezy. Z ówczesnych deklaracji pozostał jeden fragment imprezy – konkurs „Mistrz i uczeń’. Jednakże i ta realizacja nie ma charakteru edukacyjnego, upowszechniającego grę na instrumentach ludowych czy śpiewu góralskiego. Zespoły „regionalne” czynią to z powodów czysto użytkowych, przygotowując młodych następców do swojej kapeli. W formach śladowych można dostrzec w swych działaniach szerokiej edukacji miłośników folkloru. Widownia z radością gapi się na prezentacje różnorodnych grup folklorystycznych, które jakby występuję w większej nieco audycji telewizyjnej. W czasie emisji jemy chrupki, rozmawiamy, pijemy napoje, przenosząc obyczajowość domową z rytuału oglądania telewizji. Problem w tym, że prezentujące programy artystyczne, zespoły przestały już przed wielu laty być grupami folklorystycznymi. Wszyscy odtwórcy zapisanych w scenariuszach zespołów, na co dzień korzystają z dobrodziejstw kultury masowej i uczestnictwie w „globalnej wiosce”. Stąd bliżej tym grupom do określenia teatru ludowego (folkloru widowiskowego) niż do świadomego odtwarzania całokształtu kultury ludowej.

Cechą charakterystyczną wytworów kultury ludowej jest fakt jego różnorodności, która świadczyć ma o nieprzeciętnej inwencji i talentach twórców. To, co dzisiaj obserwujemy i podziwiamy to bardziej lub mniej udane naśladownictwo dawnych twórców określających piękno formy sprzętu domowego, elementów strojów czy zdobnictwa. Dziś w miejsce autentycznych twórców powstała grupa ludzi naśladujących twórczość ludową. I pomimo, że każdy z tych wytworów jest wykonywany w miarę niepowtarzalnie i indywidualnie, to podporządkowany jest jedynie oczekiwaniom i gustom kupujących. Ale wiele z tych wytworów zachowuje jedynie pozory jedności norm estetycznych, moralnych, tożsamości ideałów i wzorów życia, hierarchię wartości wspólnoty folklorystycznej. Nikt albo prawie nikt ze współczesnych naśladowców folkloru nie zastanawia się nad przesłankami jedności funkcji praktyczno – bytowych, estetycznych, normatywnych i światopoglądowych.

W minionym okresie, folklor stanowił jeden z głównych zadań polityki kulturalnej socjalistycznego państwa. Wtedy też narodziła się inicjatywa powszechnego uprzystępniania folkloru poprzez wyspecjalizowaną spółdzielnię „Cepelia”. Zmieniły się warunki społeczno – polityczne, folklor jest wpisany w szeroko pojętą tożsamość regionalną, ale formy realizacji zadań edukacji regionalnej pozostały niezmienne.. Estrada folkloru przyprawiona jarmarkiem różności, odpustem globalnej wioski to dzisiejszy obraz tych działań.

Cóż wynika z uczestnictwa w tej imprezie w Żywcu dla przeciętnego jej uczestnika. Po pierwsze jest to spotkanie rodzinno towarzyski z możliwością wspomnienia lat poprzednich przy prezentacji programu znanego zespołu, po drugie - spotkanie towarzysko gastronomiczne w części handlowej z nieodłącznym piwem. Po trzecie, gdzieś na obrzeżach występuje prezentacja grup folklorystycznych, które dla własnego przetrwania muszą zdobywać nagrody finansowe. Często z puli tych nagród finansują część wyjazdu, poza oficjalnym regulaminem konkursu, np. wypłaty dla muzyków kapeli. Jest też aspekt handlowy tzw. ”kiermaszu sztuki ludowej”, w którym uczestniczą głównie naśladowcy sztuki ludowej. I tu z pełną odpowiedzialnością można stwierdzić, że warunki gospodarki rynkowej stworzyły ten nowy wzór współczesnego „twórcy ludowego”. Artykuły oferowane na straganach są kolejnymi kopiami pierwotnych wytworów autentycznych twórców ludowych. Podobne do „Cepelii” formy pracy,  w swym współczesnym działaniu realizuje Stowarzyszenie Twórców Ludowych tworząc korporacyjny model funkcjonowania tej grupy i twórców w nim zrzeszonych  Zdaję sobie sprawę z padających na te sformułowania zarzutów dotyczących aktywnych form edukacji regionalnej, np. w postaci nauki zdobnictwa bibułkowego. Ale jest to przecież jedna z form artystycznej twórczości opartej na bogactwie tradycji, obrzędowości ludowej, na specyficznym pojmowaniu życia opartego na kalendarzu opartym o spiralne poczuwanie rzeczywistości, w którym powtarzające się pory roku i związane z nimi tradycje wyznaczały obszar aktywności artystycznej. Wg W.G.Thomasa – wprowadzającego w 1846 roku „termin folklor, określał w ujęciu opisowym, szerokim utożsamianie się z tradycją społeczności pierwotnych, plemiennych lub całokształtem kultury ludowej (mity, rytuały, obrzędy, taniec, muzyka, plastyka) Dziś potykamy się o wysepki twórczości ludowej najczęściej pozbawione już swej przeszłości, swych korzeni.”

Najsmutniejszym zjawiskiem towarzyszącym tej imprezie, ale i całorocznym zmaganiom się z folklorem jest wyniesiona z poprzedniego okresu społeczno-politycznego serwilizm wobec panującej władzy. Dziś władza bawi się doskonale, ale kosztem zarówno uczestniczących w prezentacjach grup jak i poszczególnych „współczesnych wytwórców form plastyki ludowej”, zapominając o służebnej roli władzy wobec swoich wyborców. I tak toczy się ten objazdowy teatrzyk folkloru i tradycji, ku pokrzepieniu serc masowego odbiorcy. Z kulturą wydarzenie to ma coraz mniej wspólnego. O edukacyjnych walorach, przynajmniej współcześnie przyjdzie nam zapomnieć.

Wobec takiej sytuacji impreza ta w niewielkim stopniu może być zakwalifikowana do działalności kulturalnej samorządu. Bliżej jej jest do rozrywki a nawet pop kultury. Jest ona najczęściej wykorzystywana, tak jak to czynią Wisła czy Szczyrk w promocji miasta i regionu, z jej ofertą skierowaną głównie do gości i turystów. Wtedy to Tydzień Kultury Beskidzkiej w sposób czytelny wpisze się w obszar działalności gospodarczej – turystyki regionalnej. W obecnej sytuacji, kultura jest jedynie środkiem do osiągania efektów ekonomicznych różnych grup nacisku ekonomicznego. Dlatego trudno pogodzić się z faktem uprzedmiotowienia kultury równocześnie dofinansowując imprezę z budżetu samorządu miejskiego.

Mówicie Państwo, że „czepiam się” zupełnie błahych szczegółów. Jeśli to, o czym napisałem nie jest prawdą, to, dlaczego oprócz tzw. „hymnu TKB” i kilku krótkich przyśpiewek nie jesteśmy w stanie zaprezentować własnej wiedzy o tradycji regionalnej. Nie jesteśmy w dużej grupie zatańczyć jednego tańca regionalnego. I na takich podstawach ma się opierać nasza wiedza regionalna, nasze tradycja? Tak ma być pielęgnowana wiedza o stroju i muzyce regionalnej, o tym, co we współczesnej Europie nazywa się „małą ojczyzną”? Powiecie Państwo, że przecież „mamy nasze zespoły regionalne’. Ale z tymi zespołami jest podobnie jak w przypadku posiadania przez analfabetę bogatego zbioru książek, które zdobią regał w mieszkaniu. My mamy to, bo to możemy kupić. Próby nauki tańca regionalnego czasie trwania tej imprezy prowadzone dla publiczności przez osoby wywodzące się z grup folklorystycznych są jedynie okazjonalną próbą „zasłony dymnej” w sytuacji powszechnego zaniechania merytorycznego systemu edukacji regionalnej. Tradycja jest jednak zjawiskiem, które nie da się zadekretować w operacjach finansowych. W czasach globalizacji świadomość regionalna, identyfikacji z moją „mała ojczyzną” jest niezbędna w procesie pełnego kształtowania tak eksponowanych wartości, jaką jest patriotyzm. Oczywiście w całości opisywaniu zjawiska należy dostrzec również osoby, które wyróżniają się znajomością regonu i jej kultury. Ale ilu, uwzględniając wymiar statystyczny, ich tak jest naprawdę?  Są jedynie nieliczni. Dlaczego? Bo kolejna kopia kopii jest w swym kształcie coraz bardziej mniej czytelna. To jest po prostu kalka kulturowa czegoś, co dla współczesnych jest mało zrozumiałe, co jest nawet obce.

I jeszcze na koniec refleksja wynikająca z działań żywieckich organizatorów polegających na wpisaniu w obszar tej imprezy o charakterze odpustowo – festynowym innej, bardzo szlachetnej w założeniach imprezy edukacyjnej, jaką jest „Żywieckie suwakowanie”. Jaki jest cel takiej wolty intelektualnej? Po pierwsze: podniesienie rangi upadającego festynu, po drugie (nie chciałbym tu być złym prorokiem), ale w dalszej perspektywie zlikwidowanie tej cennej inicjatywy edukacyjnej, tak jak to było w zaprzeszłych czasach z „Dniami muzyki dawnej”. I w tej sytuacji chce mi się to rozważanie zakończyć sugestią wynikającą z prób krzyżowania jeża z ddżownicą. W tym działaniu możemy uzyskać jedynie drut kolczasty.

Włodzimierz Zwierzyna